## فضای مجازی: از تحول تا چالش
فضای مجازی و اینترنت، دو پدیده نوظهور در زندگی بشری هستند که به سرعت دنیای امروز را دگرگون کرده اند. در این دنیای مجازی، اطلاعات و اخبار با سرعت برق در کسری از ثانیه منتشر شده و به دست همه افراد دارای گوشی های هوشمند می رسد.
گوشی های هوشمند نیز به عنوان یکی از مهم ترین دستاوردهای علمی بشریت، با اختراع تلفن همراه و سیستم عامل های موبایل، زندگی افراد را متحول کرده است. امروزه، استفاده از گوشی های هوشمند یک ضرورت اجتناب ناپذیر برای زندگی در جامعه به شمار می رود.
در ایران، ورود سیم کارت و تلفن همراه به دوران دولت اول اصلاحات و زمان وزارت دکتر عارف در وزارت پست و تلگراف و تلفن باز می گردد. در ابتدا، استفاده از این تکنولوژی محدود به گروهی خاص بود، اما با گذشت زمان و ورود اپراتورهای جدید، استفاده از تلفن همراه در ایران فراگیر شد و امروزه به طور میانگین هر فرد ایرانی دو سیم کارت دارد.
** ورود حاکمیت به عرصه کنترل اینترنت**
در سال 1377، رهبر انقلاب ابلاغیه سیاست های کلی شبکه های اطلاع رسانی رایانه ای را صادر کرد. با ابلاغ این سیاست ها به دولت اول اصلاحات، شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب قوانین مربوط به اینترنت از جمله فیلترینگ پرداخت. این قوانین که با عنوان “مقررات و ضوابط شبکه های اطلاع رسانی و رایانه ای” شناخته می شوند، به موضوع فیلترینگ و نظارت بر شرکت های ارائه دهنده خدمات اینترنتی می پردازند.
از سال 81، فیلترینگ به صورت جدی مورد توجه قرار گرفت و کمیته ای متشکل از نمایندگانی از وزارت اطلاعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و صدا و سیما برای بررسی وضعیت اینترنت تشکیل شد. بعدها، نمایندگانی از دبیرخانه شورای اسلامی و سازمان تبلیغات اسلامی نیز به این کمیته پیوستند. در آغاز، این کمیته لیست 111 هزار سایت ممنوعه را به شرکت های ارائه دهنده خدمات اینترنتی ارائه کرد.
موضوع اهمیت کنترل فضای مجازی، رهبر انقلاب را بر آن داشت تا در سال 90 دستور تشکیل شورای عالی فضای مجازی با هدف نظارت بر این فضا را صادر کنند.
در سال 91، مرکز ملی فضای مجازی نیز تاسیس شد. طبق اساسنامه این مرکز، آن زیر نظر شورای عالی فضای مجازی کشور تشکیل شده تا اشراف کامل و به روز نسبت به فضای مجازی در سطح داخلی و جهانی داشته باشد و در خصوص نحوه مواجهه فعال و خردمندانه کشور با این موضوع از حیث سخت افزاری، نرم افزاری و محتوایی تصمیم گیری کند.
در سال 94، رهبر انقلاب با حکمی بر اهمیت شورای عالی فضای مجازی در مواجهه هوشمندانه و مقتدرانه با تحولات این عرصه تاکید کردند و وظایف و ماموریت های اصلی این شورا را شامل سیاست گذاری، مدیریت کلان، برنامه ریزی و تصمیم گیری های لازم، نظارت و رصد کارآمد در فضای مجازی اعلام کردند.
از جمله اهداف مهم شورای عالی فضای مجازی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
– تسریع در راه اندازی شبکه ملی اطلاعات
– توجه ویژه به سالم سازی و حفظ امنیت فضای مجازی کشور
– حفظ حریم خصوصی آحاد جامعه
– مقابله با نفوذ و دست اندازی بیگانگان
– ترویج هنجارها و ارزش های اسلامی – ایرانی
– ممانعت از آسیب های فرهنگی و اجتماعی در فضای مجازی
– ارتقای فرهنگ کاربری و سواد فضای مجازی جامعه
بر همین اساس، سپاه پاسداران تصمیم به ایجاد یکی از بزرگترین ارتش های سایبری جهان گرفت تا بتواند بر این فضا، به خصوص رخنه دشمنان به افکار ایرانیان در زمینه تهاجم فرهنگی و سیاسی نظارت داشته باشد. بعدها، سازمان پدافند غیرعامل از سوی ستاد کل نیروهای مسلح تشکیل شد و مسئولیت دفاعی در بخش های انفورماتیک به این سازمان محول شد.
** ورود شبکه های اجتماعی به زندگی مردم**
پس از مدتی، شبکه های اجتماعی مانند فیس بوک که پیشتر فقط از طریق رایانه قابل دسترسی بودند، وارد گوشی های همراه شدند و امکانات جدیدی را برای دارندگان این وسایل فراهم کردند. از آن پس، افراد در هر زمان و مکان با دسترسی به اینترنت همراه می توانستند از شبکه های اجتماعی استفاده کنند.
پیش از آن، ارسال پیامک هزینه زیادی برای مردم به همراه داشت. اما با ورود برنامه های شبکه های مجازی ارسال پیامک رایگان شد و به سرعت محبوبیت زیادی در بین مردم پیدا کرد.
اولین پیام رسان که در بین مردم ایران به طور گسترده استفاده شد، وایبر نام داشت. اما بعدها مشخص شد که این پیام رسان از سوی یک شرکت صهیونیستی برای جاسوسی از مخاطبان به خصوص ایرانیان طراحی شده است. به همین دلیل، وایبر در ایران فیلتر شد.
سپس، مردم به تلگرام که در آن زمان ناشناخته بود، به دلیل سرعت ارسال پیام رو آوردند. استقبال مردم از این پیام رسان، موسس آن را بر آن داشت تا این شبکه اجتماعی را توسعه دهد.
در کنار تلگرام، شرکت متا که صاحب آن مارک زاکربرگ، مخترع فیس بوک است، شبکه های اجتماعی دیگری مانند واتس آپ، توییتر و اینستاگرام را به بازار عرضه کرد. پس از عرضه سهام این شرکت در بورس جهانی، مارک زاکربرگ به یکی از ثروتمندترین افراد جهان تبدیل شد.
با این حال، در ایران نگاه به شبکه های اجتماعی، نگاه منفی بود، به ویژه در بین افرادی که به سنت های اجتماعی پایبند بودند. داشتن موبایل و استفاده از شبکه های اجتماعی در نگاه این افراد نوعی تجدد محسوب می شد.
** فیلترینگ بی پایان**
اولین شبکه اجتماعی که در ایران فیلتر شد، فیس بوک بود که در دولت اول احمدی نژاد فیلتر شد. بعد از وقایع انتخابات سال 88، توییتر و یوتیوب نیز فیلتر شدند.
در سال 98 و بعد از اتفاقات آبان آن سال، تلگرام به دستور قوه قضاییه فیلتر شد، حتی با وجود مخالفت دولت وقت.
در جریان انتخابات سال 1400، ابراهیم رئیسی وعده رفع فیلترینگ فضای مجازی را داد. اما در سال 1401 و بعد از مرگ مهسا امینی و اتفاقات بعد از آن، اینستاگرام، واتس آپ، گوگل پلی، اسکایپ، لینکدین و حتی بازی های اینترنتی نیز از دسترس کاربران خارج شدند. این موضوع باعث ضرر و زیان برای کاربرانی شد که سرمایه گذاری های زیادی در فضای مجازی انجام داده بودند و یکی از منابع درآمد آنها از این فضا بود.
** قول پزشکیان برای رفع فیلترینگ**
در انتخابات ریاست جمهوری اخیر، رفع فیلترینگ از مهم ترین مطالبات مردمی بود. مسعود پزشکیان در کارزار انتخاباتی به شدت از فیلتر و فیلترینگ انتقاد کرد و آن را باعث پس رفت کشور دانست. او قول داد که این مشکل را حل کند. محسنی اژه ای، رئیس قوه قضاییه نیز در صف رای دادن در مرحله دوم انتخابات به مردم توصیه کرد که برای رفع فیلترینگ به پای صندوق های رای بیایند.
پس از پیروزی در انتخابات، پزشکیان در اولین جلسه شورای عالی فضای مجازی، با دستوری به دبیر این شورا خواست تا به موضوع فروش فیلترشکن ها که در بین مردم برای استفاده از برنامه های فضای مجازی رواج فراوانی یافته است، ورود کند. او گفت که این مسئله برای کشور خوب نیست و باید به طور جدی و دقیق مورد رسیدگی قرار گیرد و تصمیم مقتضی در این باره اتخاذ شود.
هدف از این دستور پزشکیان این بود که مردم برای ارتباط با دیگر مردم جهان به استفاده از شبکه های اجتماعی نیاز دارند و برای این کار مجبور به خرید فیلترشکن با قیمت های بالا هستند. این موضوع باعث ثروت اندوزی بسیار زیاد برای فروشندگان این ابزار شده است.
اما دلیل دیگر مخالفت با فروش فیلترشکن ، جاسوسی کشورهایی از استفاده کنندگان از فیلترشکن است. چون آی پی های مورد استفاده مخاطبان در کشورهای میزبان قرار دارد و آنها بر اساس قوانین داخلی خود می توانند از مشتریان جاسوسی کنند.
این موضوع و عدم رفع فیلتر که برای کسب و کارها خطری بسیار زیاد است، باعث نگرانی مسئولان اطلاعاتی کشور شده است. اما پزشکیان در جریان انتخابات گفت که باید محدودیت های استفاده از شبکه های اجتماعی تنها در مواقع خاصی که مشکل امنیتی در کشور دارد، رفع شود.
البته برای رفع این فیلترها، دولت به عنوان ارائه دهنده خدمات نمی تواند به تنهایی اقدامات لازم را انجام دهد. رئیس جمهوری برای همراهی دیگر نهادها با دولت ، موضوع وفاق ملی را مطرح کرده است که می توان با گفت و گو این مشکل را حل کرد. شاید در زمانی نزدیک و یا بسیار دور این مشکل حل خواهد شد. مهم این است که دولت در مسیر خواست مردم تمامی تلاش خود را مصروف دارد.
