## تسهیلات بانکی با امتیاز: یک نگاه انتقادی
اخیرا برخی بانک‌ها با استناد به ماده ۶ فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا، اقدام به جذب منابع با ارائه امتیاز و حق تقدم به سپرده‌گذاران کرده‌اند. این روش جدید در تجهیز منابع، می‌تواند با چالش‌ها و ابهاماتی مواجه باشد که در این نوشتار به بررسی آنها می‌پردازیم.
**چالش‌های طرح‌های امتیازی:**
1. **تجاوز به سقف تسهیلات:**
مطابق آخرین ضوابط بانک مرکزی، سقف تسهیلات قابل اعطا به افراد حقیقی برای نیازهای ضروری و غیرتجاری حداکثر ۳ میلیارد ریال در هر بانک است. اما در برخی از طرح‌های امتیازی، این سقف محدود تجاوز شده و امتیازات ارائه شده به سپرده‌گذاران به طور قابل توجهی بیشتر از این محدودیت است.
2. **ابهام در ماهیت منابع:**
در برخی بانک‌ها، سپرده مبنای این طرح‌ها، سپرده قرض‌الحسنه پس‌انداز یا جاری است، در حالی که تسهیلات ارائه شده به سپرده‌گذاران با عقود اسلامی غیرقرض‌الحسنه‌ای مانند مرابحه انجام می‌شود. این تفاوت در ماهیت منابع و تسهیلات، نحوه شناسایی سود مشاع را نیز زیر سوال می‌برد.
3. **ریسک مدیریت منابع:**
طراحی این طرح‌ها بر اساس منحنی عمر محصول است. این مدل منجر به ریسک زیادی برای بانک‌ها می‌شود. هنگامی که دارندگان حق تقدم اقدام به دریافت تسهیلات می‌کنند، بانک در صورت عدم جذب سپرده‌گذاران جدید، با مشکل نقدینگی و عدم توان پاسخگویی مواجه خواهد شد. بنابراین بانک‌ها باید به نسبت ورود و خروج از این طرح و همچنین تعهدات آتی محصول توجه داشته باشند.
**تفسیر ساده طرح امتیازی:**
برای روشن تر شدن موضوع، فرض کنید در یک طرح امتیازی به ازای هر ۱ واحد پولی سپرده، ۳ واحد پولی تسهیلات ارائه شود. در زمان اعمال حق تقدم سپرده‌گذار، بانک باید حداقل ۳ سپرده‌گذار جدید جذب کرده باشد تا توان پرداخت تسهیلات به سپرده‌گذار اول را داشته باشد. (نسبت ورود به خروج ۳ به ۱ است.)
4. **چالش کنترل مقداری:**
بانک مرکزی وضعیت و ترکیب دارایی‌ها و بدهی‌های بانک‌ها را به طور دقیق نظارت می‌کند. در صورت رشد فراتر از حد مجاز هر یک از این عناصر (با فرض رشد دارایی‌ها)، بانک ممکن است توان پرداخت تسهیلات به صاحبان حق تقدم را در زمان مخصوص نداشته باشد و پرداخت آن با وقفه مواجه شود. این موضوع در کنار ابهام در ماهیت منابع، ریسک نقدینگی را برای بانک‌ها افزایش خواهد داد.
5. **عدم تطابق با بخشنامه بانک مرکزی:**
مطابق بخشنامه بانک مرکزی (شماره ۰۱/۱۹۱۹۸۳ تاریخ ۱۴۰۱/۰۸/۰۳)، هرگونه تعهد به اعطای تسهیلات منوط به اخذ موافقت قبلی از بانک مرکزی است. سوال این است که آیا این طرح‌ها مشمول مفاد این بخشنامه می‌شوند یا خیر؟
6. **عدم انجام اعتبارسنجی دقیق:**
مطابق آیین‌نامه نظام سنجش اعتبار، بانک‌ها مکلف به اخذ گزارش اعتبارسنجی برای اعطای تسهیلات هستند. استفاده از گزارش اعتباری شرکت اعتبارسنجی به معنای واگذاری مسئولیت بانک در بررسی دقیق‌تر اهلیت اعتباری متقاضی نیست. بانک‌ها باید متناسب با نتایج حاصل از گزارش اعتبارسنجی، نسبت به اخذ وثایق و تضمین‌های لازم اقدام کنند.
**سخن پایانی:**
طرح‌های امتیازی با وجود جذابیت ظاهری، ممکن است ریسک‌های قابل توجهی را برای بانک‌ها به دنبال داشته باشد. بانک‌ها باید به مسائل مطرح شده در این نوشتار با دقت توجه کنند و از طرفی نیز بانک مرکزی باید نسبت به نظارت و کنترل بر این طرح‌ها اقدام کند.